Rusiya ilə ABŞ arasında soyuq müharibə davam edir

Beynəlxalq aləmdə yeni koronavirusla bağlı milyonlarla insanı təşvişə salan və hər gün yüzlərlə insanın bu qorxulu xəstəliyin qurbanına çevrildiyi bir vaxtda ABŞ-la Rusiya arasında hərbi və siyasi qarşıdurma davam etməkdədir. Bu baxımdan tərəflər arasında Avropada Adi Silahlı Qüvvələr haqqında Müqavilə (AASQM) ətrafında əsəb müharibəsi səngimək bilmir. Xüsusi ilə Moskva ilə Vaşinqton arasında Avropada Adi Silahlı Qüvvələr haqqında Müqaviləyə münasibətdə qarşılıqlı ittihamların davam etməsi soyuq müharibə dövrünü xatırladır. Xatırladaq ki, Rusiya 1 mart 2015-ci ildə Avropada Adi Silahlı Qüvvələr haqqında Müqavilə üzrə birgə Məşvərət qrupunda iştirakını dayandırıb. Rusiya XİN-də qeyd edildiyi kimi, bu qərar Qərb dövlətlərinin sazişi sosial blokun dağılması və NATO-nun genişlənməsindən sonra yaranmış yeni geosiyasi reallıqlara uyğunlaşdırmaq istəməməsi səbəbindən qəbul edilib. AASQM 1990-cı ilin noyabrında Şimali Atlantika Alyansı və Varşava Müqaviləsi Təşkilatının hərbi potensialını balanslaşdırmaq məqsədi ilə bağlanmışdı. Ekspertlərin sözlərinə görə, o, soyuq müharibənin son mərhələsində Avropada təhlükəsizliyin təminində müsbət rol oynayıb.

Qeyd etdiyimiz kimi beş il bundan əvvəl Rusiya Avropada Adi Silahlı Qüvvələr haqqında Müqavilə (AASQM) üzrə birgə Məşvərət Qrupunun (BQXQ) iclaslarında iştirakını dayandırmışdı. Belə bir qərar, Rusiya Federasiyasının hələ 2007-ci ildə elan etdiyi AASQM-in özünün dayandırılmasının bu vaxtdan etibarən tam olduğunu ifadə etdi. Bununla yanaşı, formal olaraq, Moskva sazişin iştirakçısı olaraq qalır.

RF XİN danışıqlardan çıxış yolunu NATO ölkələrinin faktiki olaraq müqavilənin müddəalarından yan keçməsi ilə izah edib. Moskva Qərb dövlətlərinin Avropada adi silahlara (kove) yeni nəzarət rejimi haqqında dialoq aparmaq istəmədiyini də söyləyib.

“Belə bir şəraitdə, bir qayda olaraq, qurumun iclaslarında iştirakın davam etdirilməsi Rusiya Federasiyası üçün siyasi və praktiki baxımdan əhəmiyyətsiz, maliyyə-iqtisadi baxımdan əsassız xərclərə çevrilir”, - deyə o zaman RF nümayəndə heyətinin rəhbəri Vyanada hərbi təhlükəsizlik və silahlara nəzarət məsələləri üzrə danışıqlarda bildirmişdi.

Öz növbəsində, Rusiya XİN-in silahlara nəzarət departamentinin direktoru Mixail Ulyanov “İnterfaks”a müsahibəsində bildirib ki, Qərbi Avropa dövlətlərinin nümayəndələri AASQM üzrə birgə Məşvərət qrupunda işdən özünü kənara qoyub, Rusiya və ABŞ-ın müqavilədən geri çəkilməsi üçün hər şeyi ediblər.

“ABŞ müttəfiqlərinə məşvərət qrupunda istənilən substantiv məsələləri müzakirə etməyi qadağan edib. Belə bir şəraitdə məşvərət qrupunda iştirakımızın davam etdirilməsinin böyük əhəmiyyət yox idi”, - deyə Ulyanov vurğulayıb.

Rusiyanın bu qərarına Qərbdə mənfi reaksiya verilib. Almaniya, Fransa və Polşanın xarici işlər nazirləri birgə bəyanat yayaraq orada Rusiyanın AASQM üzrə danışıqlarının dayandırılmasını Moskva tərəfindən daha bir həyəcan siqnalı adlandırıblar. Sənəddə deyilir ki, Rusiya bununla da Avropada Təhlükəsizlik arxitekturasını zəiflədir.

Xatırladaq ki, Avropada Adi Silahlı Qüvvələr haqqında Müqavilə 19 noyabr 1990-cı ildə Parisdə bağlanıb və 9 noyabr 1992-ci ildə qüvvəyə minib. Onun iştirakçıları 16 NATO dövləti, o cümlədən ABŞ və 1991-ci ildə fəaliyyətini dayandırmış Varşava Müqaviləsi Təşkilatının altı ölkəsi olub.

AASQM Avropada münaqişəyə yol verilməməsi üçün qüvvələr balansının təhlükəsizləşdirilməsinə yönəldilmişdir. Bu məqsədlə Şimali Atlantika Alyansı və HHX dövlətləri adi (qeyri-nüvə) silahlar sahəsində müəyyən limitlərə riayət etməyi öhdələrinə götürüblər.

O cümlədən, Saziş bir-birinə qarşı olan hərbi-siyasi bloklar üçün adi silahların beş əsas kateqoriyası üzrə kvota müəyyənləşdirib. Belə ki, NATO Silahlı Qüvvələri 24 093 tanka, 5118 döyüş təyyarəsinə, 1685 hücum vertolyotuna malik olmalı idilər.

Müqavilədə həmçinin cinah zonalarında 4,7 min tank, 5,9 min zirehli maşın və 6 min artilleriya sisteminin yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Qoyulan məhdudiyyətlər Bolqarıstan, Rumıniya və SSRİ-nin (Zaqafqaziya, Leninqrad, Şimali Qafqaz və Odessa), NATO-nun ( Türkiyə, Yunanıstan, Norveç və İslandiya) bir neçə hərbi dairəsinə aid idi. AASQM-in şərtlərinə riayət olunmasının yoxlanılması üçün qarşılıqlı Təftiş sistemi yaradılmışdı.

RF XİN-də Avropada Adi Silahlı Qüvvələr haqqında Müqavilə 1990-cı illərin əvvəlləri üçün kifayət qədər təsirli və səmərəli sənəd hesab edilirdi. Moskva belə bir qənaətə gəlmişdi ki, AASQM bloklararası qarşıdurma dövrünə son qoyub və iki İttifaq arasında hərbi sahədə tarazlığı müəyyənləşdirib.

SSRİ-nin və sosialist sisteminin dağılmasından sonra, Rusiya xarici siyasət idarəsində qeyd edildiyi kimi, bu razılaşma NATO ilə soyuq müharibədən miras qalmış çoxlu sayda problemi aradan qaldırmağa imkan verib.

Lakin AASQM sosializm düşərgəsinin mövcudluğunun dayandırılması, Şərqi Avropadan və MDB respublikalarından Sovet (Rusiya) qoşunlarının çıxarılması, Şimali Atlantika Alyansının genişlənməsi və yeni münaqişə ocaqlarının yaranması ilə öz aktuallığını itirib. 19 noyabr 1999-cu il tarixdə Moskvanın təşəbbüsü ilə İstanbulda Avropada Adi Silahlı Qüvvələr haqqında Müqavilənin uyğunlaşdırılması haqqında Saziş imzalanıb. Lakin sənədi yalnız Rusiya, Qazaxıstan, Belarus və Ukrayna ratifikasiya ediblər və o, qüvvəyə minməyib.

"Bundan başqa, NATO ölkələri AASQM-in böhrandan çıxarılması ilə bağlı konkret Rusiya təkliflərinə etinasızlıq göstərib, daha sonra, uyğunlaşdırılmış Müqavilənin qüvvəyə minməsindən sonra onları müzakirə etmək vədləri ilə kifayətləniblər", - deyə RF XİN-in materiallarında bildirilir.

2007-ci ilin iyulunda Rusiya prezidenti Vladimir Putin “Rusiya Federasiyası tərəfindən Avropada Adi Silahlı Qüvvələr haqqında Müqavilənin və onunla bağlı beynəlxalq müqavilələrin fəaliyyətinin dayandırılması haqqında” fərman imzalayıb. Sənədə əsasən, Moskva özünü adi silahlara olan bütün məhdudiyyətlərdən azad edib.

Rusiya XİN öz şərhində bəyan edib ki, Qərbin mövqeyini nəzərə alsaq, 1990-cı il tarixli müqavilədə nəzərdə tutulan limitlər bütün mənasını itirib. Bundan başqa, Alyansa üzv olan ölkələr AASQM-in hərbi-siyasi ittifaq silahlarının sayına məhdudiyyət qoymasına nail olublar.

Son illər Moskvanın rəsmi mövqeyi dəyişməyib. Rusiya Avropada adi silahlara nəzarət üçün prinsipial olaraq yeni rejimin yaradılmasına tərəfdardır.

Rusiya Elmlər Akademiyasının Dünya İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Beynəlxalq Təhlükəsizlik Mərkəzinin (İMEMO) rəhbəri, akademik Aleksey Arbatov RT ilə söhbətində qeyd edib ki, 1990-cı ildə AASQM-in imzalanması soyuq müharibənin dayandırılmasına mühüm töhfə verib. Lakin 1999 və 2004-cü illərdə NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsinin iki dalğası müqavilədə nəzərdə tutulan qüvvələr balansını pozub.

Ekspertin fikrincə, bütün hallarda Avropada adi silahlara nəzarət mexanizminin işə salınmasına ehtiyac var. Bu, müasir hərbi-siyasi reallıqlara uyğunlaşdırılmış müvafiq sənədin imzalanmasına, yeni silahlı münaqişələrin qızışmasından qaçmağa imkan verərdi və Moskva ilə Qərb arasındakı münasibətlərdə gərginliyi azaldardı.

“Rusiya öz Qərb sərhədlərinin təhlükəsizliyi ilə bağlı böyük narahatlıq keçirir. Alyans Rusiya təhlükəsi bəhanəsi ilə Şərqi Avropada hərbi infrastrukturu və Silahlı Qüvvələrin sayını artırır. Yeni müqavilə qarşılıqlı narahatlıqları azaltmağa və havada və dənizdə müntəzəm baş verən təhlükəli insidentlərin sayını azaltmağa imkan verəcək”, - deyə Arbatov bildirib.

Hərbi ekspert Dmitri Litovkin “RT” ilə söhbətində bildirib ki, Moskva Baltikyanı ölkələrdə Avropa və Amerika silahlı qüvvələrinin artması səbəbindən Qərb Hərbi Dairəsində “İsgəndər” əməliyyat-taktiki kompleksləri və digər zərbə silahlarını yerləşdirib.

“Rusiya adi silahlar üzərində nəzarət mexanizminin 2004-cü ildə NATO-ya daxil edilmiş Latviya, Litva və Estoniyaya yayılmasında israr edirdi. Baltikyanı ölkələr isə Qərbin hipotetik olaraq istənilən sayda qoşun yerləşdirə biləcəyi özünəməxsus boz zona olaraq qalır. Alyans Moskvaya güzəştə getməyib və indi Rusiyanın, özü də onun qərb sərhədlərində hərbi fəallığından daim şikayətlənir”, - Litovkin bildirib.

Analitik hesab edir ki, AASQM-in şərtlərini nəzərdə tutan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması NATO-nun hərbi infrastrukturunun genişləndirilməsi fonunda Rusiyanın müdafiə qabiliyyətinin möhkəmlənməsinə səbəb olub. Son illər Rusiya ordusunda yeni və müasirləşdirilmiş texnikanın sayı dəfələrlə artıb, həmçinin hərbi təlimlərdə qarşıya qoyulan vəzifələr mürəkkəbləşib.

“2020-ci ilə qədər biz ordu və donanmanın yenidən təchiz edilməsinin təsirli göstəricilərinə çatdıq. Praktiki olaraq bütün təlimlər şərti düşməni məğlub etmək üçün müxtəlif qüvvələrin cəlb edilməsi ilə müşayiət olunur. Qərb Rusiyaya indi istənilən təcavüzkara məğlub ola biləcək Silahlı Qüvvələri inkişaf etdirmək kimi başqa seçim qoymayıb”, - deyə Litvovkin vurğulayıb.

Qərb ekspertləri öz növbələrində adı çəkilən məsələdə Rusiyanı günahlandırır və AASQM-bağlı baş verə biləcək hər hansı hadisəyə görə məsuliyyətin Moskvanın üzərinə düşəcəyini bəyan edirlər. Tərəflərin heç birinin güzəştə getmək istəməməsi isə beynəlxalq aləmə yaxşı heç nə vəd etmir.

Emin Axund

Oxuməni.az