ARSAK YOXSA ƏRSAK ???
Son günlər Arsak və Ərsak sözü ilə bağlı başlanılan müzakirələrə mən də öz qeydlərimi əlavə etmək istəyirəm. Hər bir coğrafi-tarixi-siyasi adı müzakirə etməzdən öncə beş məsələyə diqqət vermək lazımdır:
1) Coğrafi mövqeyi
2) Əhalinin tərkibi
3) Arxoloji abidələr
4) Simvol və petroqramlar
5) Dilçilik izahı
1) Arsak-Ərsak adlanan ərazinin ilk öncə coğrafi xüsusiyyətilərinə baxaq:
“Arsax əyaləti Qarabağın dağlıq hissəsini və Mil düzünün bir hissəsini əhatə etmişdir. Əyalətin ərazisi qərbdə Həkərə çayı və Qarabağ dagının ətəklərinədək uzanırdı. Cənubda Araz çayına, şimalda isə Murovdağa qədər olan əraziləri əhatə edirdi. Cənub-qərbdə Arsax vilayəti Sünik vilayəti ilə həmsərhəd idi. İnzibati baxımdan 12 kiçik inzibati vahidə bölünürdü”
2) Əhalisinin tərkibinə nəzər salaq:
“Əyalətin əhalisini qarqarlar, utilər, hunlar, xəzərlər və barsillər təşkil edirdi. Qarabağ əhalisi antik dövrdə və orta əsrlər dövründə həmçinin kəngərli, ustaclı, rumlu, şamlu, qıpcaq, səlcuq, əfşar, qaçar kimi türkmənşəli əhalidən ibarət olmuşdur.”
3) Arxoloji abidələrinə baxaq:
“Bu günə qədər qeyd edilən coğrafiyada tapılan abidələr, silahlar, pullar, sənətkarlıq nümunələri, geyim və zinyət əşyaları və digər maddi mənəvi əşyaların heç biri üzərində erməni dillində nə yazı, nə söz nə də bir sənətkarlıq nümunəsi əldə edilib. Erməni alimləri də bunu isbat edə bilmirlər. Çünki bütün tapılan arxeoloji resursların üzərində qədim türklərə aid yazılar və sənətkarlıq nümunələri var.
4) Simvol və petroqramlar
“Türk tayfalarının alban dövlətinin idarə olunmasında, onun mədəniyyətinin və memarlığının inkişafında danılmaz rolu olmuşdur. Ona görə də bir çox tarixçilər alban memarlığından danışarkən "Alban-türk memarlığı" ifadəsini işlədirlər ki, bu da o dövrlə tam qanunauyğunluq təşkil edir. Qafqaz Albaniyasının erkən və yetkin orta əsr xatirə plastikasında xristianlıqdan əvvəlki müəyyən dünya görüşü və simvolik təsəvvürlər əks olunmuşdur.
Alban xaç daşlarnın obrazları bir çox əsrlər ərzində, əvvəlcə dini simvolika stellalarının obrazlarında üzvi şəkildə çarpazlaşmış iki, sonra üç dinin təsiri altında təşəkül etmişdi. Xaç daşlarının bütün özümlülüyü, orijinallığı və erməni xaçkarlarından əsaslı fərqi də bundan irəli gəlir. Alban qəbir, xatirə və sərhəd stellalarının, xaç daşlarının yaranmasında, göstərildiyi kimi, üzərində dünyanın quruluşu haqqında təsəvvürlər xristianlıqdan əvvəlki türk stellalar olduğu sübut edilmişdir”
5) Dilçilik izahı
1) Versiya : Arsak və ya Ərsaq toponimi qədim türk tayfası olan sakların adı ilə bağlıdır və “igid sak”, “ər sak”, “sak kişisi” olaraq izah edilməkdədir.
2) Versiya: Qədim türklərdə Ə hərfi olmamışdır. A-E hərfləri daha çox istifadə edilib. Ərəblərin bu əyaləti işğaldan sonra bir çox yerlər ərəblərin tələffüz və ləhcəsinə uyğun olaraq Ə hərfi ilə adlanmağa başlayıb. Armenia-Ərməniyyə, Araz-Əraz, Arsak-Ərsak.......və s.
3) Versiya e.ə. 123-88-ci illərdə II Mitradat "Part” namında böyük vilayət şəhərini saldırmış, onun tərkibində indiki Qarabağ torpaqlarını əhatə edən coğrafiyada imperiyanın banisi Başbuğ Arşakin şərəfinə "Arsak" adında ərazi bölgəsini yaratmışdır
4) Versiya Toponimçilərin, dilçilərin, etimoloqların araşdırmalarına görə,. Artsak sözü türk dilində art-dağlıq ərazi kimi, Sak isə burda yaşayan tayfaların ümumi adı kimi götürülür. Yəni “dağlıq ərazi sakları” adlanmışdır
Erməni tarixçisi N.Adons yazır: "Qarabağ heç zaman erməni mədəniyyətinin mərkəzinə çevrilməmişdir. Artsax həmişə erməni nüfuz dairəsindən kənarda olmuşdur”
Dr. Zaur Əliyev.
