Alban türkləri haqqında bilmədiklərimiz

Erməni və gürcü tarixçilərinin son iddialarına görə, albanlar çoxdan yer üzündən silinib gediblər. Albanların türk mənşəyinə toxunmasa da, onların əksinə olaraq Akaki Şanidze yazır: – Albaniya dövləti IV əsrdən XIII əsrə qədər mövcud olmuş, XVII əsrə qədər kilsələrdə Alban əlifbası ilə salnamələr yazılmışdır (Шанидзе 1938.s.3–4). Alban əlifbasından monqollar da istifadə edirdilər (Шанидзе 1938.s.3). Birmənalı şəkildə bildirirəm ki, monqolların zamanında yaşamış Muxtar Qoç (Mxitər Qoş), Gəncəli Kirak (Kirakos Qandzaketsi) öz əsərlərini alban əlifbası ilə alban dilində yazıblar. 1938-ci ildə Albaniya ilə İberiya arasındakı Berdax (Bərdə) monastırından alban əlifbası ilə yazılmış salnamə tapıldı. Salnamənin üzü 1580-ci ildə köçürülmüşdür (Zaza Aleksidze 2003.s.39).

Kerop Patkanov yazır ki, həmin Berdax şəhəri sonrakı Debeddir (Патканов 1883.s.226, 234). Gürcülərin Debed adlandırdıqları monastırın qədim adı Tibet olmuşdur. Bu məlumat onu göstərir ki, İberiyanın bəzi etnosları Altay və Tibet mənşəlidir.

Tibet, Şuşa, Şatberdi, Berdax monastırlarında Alban əlifbası ilə salnamələr, dua kitabları yazılırdı. Əgər 1580-ci ildə salnamənin üzü köçürülübsə, deməli o zamana qədər monastırlarda alban dili və əlifbası ilə dini xadimlər var imiş (Ацкербеков 1942.s.25–55).

Abuladze 1937-ci ildə Matenadaranın Eçmiadzin fondundan alban əlifbası ilə yazılmış bir salnamə tapdı və oxumaq üçün Akaki Şanidzeyə göndərdi. Bununla belə mətnin çap olunmasına ermənilər L.M. Meliksetbekov başda olmaqla qarşı çıxdılar (Меликсетбеков 1942.s.52–55).

63 il sonra Sinay dağının ətəyindəki Müqəddəs Katerina monastırından alban əlifbası ilə yazılmış perqament tapıldı. Məlum oldu ki, həmin perqament nə gürcü, nə erməni dilindədir. Zaza Aleksidze Minqeçevir yazılarının köməyi ilə həmin mətni oxudu və iddia etdi ki, perqamentin dili son Alban dilidir (Zaza Aleksidze 2003.s.5–126).

Zaza Aleksidze perqamentin dilindəki türk sözləri barədə bir söz demir. Ancaq belə bir gerçəyi gizlətmək olmaz ki, Sinay monastırı Məhəmməd peyğəmbərin qayğısı nəticəsində salamat qalmışdı. Peyğəmbər (əleyhissəlam) xüsusi sənəd verib, monastırı vergilərdən azad etmiş, məbədin toxunulmazlığını bununla təmin olunmuşdu. Monastrın keşişləri indiyədək həmin sənədi qoruyub saxlayırlar (Aleksidze 2003.s.46–49).

Xilafət zəifləyəndə Avropanın xaçlı döyüşçüləri Sinay yarımadasını tutdular. 1099-cu ildə monastrı ələ keçirib, 1270-ci ilə qədər əllərində saxladılar. Avropalılar 170 ildə monastrın bir neçə hücrəsini at tövləsinə çevirdilər. Əlyazmaların xeyli hissəsi onların zamanında yanıb külə döndü (Zaza Aleksidze 2003.s.16).

İlhami Cəfərsoy, tarixçi alim.