İqlim dəyişikliyi Mərkəzi Asiyanın yüksək dağlıq kəndlərində insanların həyatını təhlükə altına alır

Orta Asiya dağlarında buzlaqların sürətlə əriməsi buzlaq göllərinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Onların təbii bəndləri daşlardan, torpaqdan və buzdan ibarət olduğu üçün qırılmalara həssasdır. Belə bir su seli bütün kəndləri yer üzündən silə bilər. Mütəxəssislər öz əhalisini necə qorumağı müzakirə ediblər.

Mərkəzi Asiyada buzlaqlar qlobal orta göstəricidən daha sürətlə əriyir. Buzlaqların yerləşdiyi hövzələr ərimiş su ilə dolur, nəticədə buzlaq gölləri əmələ gəlir. Bu cür su hövzələri moren adlanan təbii bəndlərin arxasında da əmələ gəlir. Bu boş maneələr buzlaqın və ya buzun özündən qalan qaya və torpaqdan ibarətdir. Morenlər qeyri-sabitdir və asanlıqla aşınır. Buzlaq əridikcə və göldə suyun həcmi artdıqca bənddə təzyiq artır və çatlar əmələ gəlir.

Buzlaq gölləri partlayanda sel və daşqınlara səbəb olur. Bu axınlar son dərəcə dağıdıcıdır. Onlar insan həyatını, infrastrukturu və iqtisadiyyatı təhdid edir və problemi transsərhəd halına gətirərək yüzlərlə kilometrə yayıla bilər. Onların həcminə nəzarət etmək üçün imkanlar məhduddur və çoxlu sayda potensial təhlükəli zonalar buzlaq göllərinin daşqınlarını (GLOF) Mərkəzi Asiyada ən ciddi iqlim təhlükələrindən birinə çevirir.

Nature Communications jurnalında dərc olunan tədqiqatçıların fikrincə, Asiyanın yüksək dağlıq bölgələrində təxminən bir milyon insan təhlükəli buzlaq göllərinin 10 kilometrliyində yaşayır və buzlaq göllərinin daşqınları təhlükəsi ilə üzləşir.

Orta Asiyada 4500-dən çox buzlaq gölü var ki, onların bir çoxu buzlaqların sürətlə əriməsi nəticəsində bu yaxınlarda əmələ gəlib. Onların artan həcmi daşqınlara, uçqunlara və sürüşmələrə səbəb ola biləcək fəlakətli buzlaq partlayışları ehtimalını artırır.

Təkcə Qırğızıstanda 2000-ə yaxın buzlaq gölünün mövcud olduğu məlumdur, onlardan 368-i potensial təhlükəli hesab olunur. Fövqəladə Hallar Nazirliyi I və II kateqoriyalı buzlaqların partlaması təhlükəsi olan 65 gölə yaxından nəzarət edir.

Risklər mücərrəd deyil: 2024-cü il iyunun 27-də Qırğızıstandakı Takır-Tor dağ gölü partladı və 950 nəfər təxliyə edildi.

Tacikistanın Hidrometeorologiya Agentliyinin Qlasiologiya Mərkəzinin rəis müavini Kamoliddini Nazirzodanın sözlərinə görə, Tacikistanda yerləşən Səid Nəfisi buzlaqı (keçmiş Baralmos) son illər son dərəcə qeyri-sabitləşib. Onun səthində müxtəlif ölçülü göllər əmələ gəlir. İsti mövsümdə bu göllər qismən partlayır. Təkcə son beş ildə 23 belə hadisə qeydə alınıb. Ötən yayda-14 və 22 iyul və 10 avqustda üç böyük daşqın baş verdi: Hər bir daşqın sel, Surxob çayında tıxanma və Qırğızıstanla sərhəd yaxınlığında Vəhdət-Rəşt-Lyaxş beynəlxalq avtomobil yolunun zədələnməsi ilə müşayiət olundu.

Əziz Mustafa