Qrenlandiya uğrunda mübarizə qızışır

ABŞ-la Danimarka arasında Qrenlandiyaya görə münasibətlər kəskinləşməkdə davam edir. Buna səbəb Trampın Qrenlandiyanı ələ keçirmək niyyətində olmasını sərt şəkildə gündəmə gətirməsidir. Əslində bu məsələ hələ 2019-cu ildə gündəmə gəlmişdi. O vaxt Tramp Qrenlandiyanı almaq niyyətində olduğunu açıq şəkildə bəyan etmişdi. Daha sonra o, bu ideyanı irəli sürən ilk ABŞ prezidenti olmadığını iddia edib. Əslində ABŞ tarixində digər ölkələrin ərazisini satın almaq təcrübəsi hələ 19-cu əsrdən mövcuddur.
Belə ki, ABŞ qərb ekspansiyasının böyük hissəsini 19-cu əsrin əvvəllərində həyata keçirmişdir. Buraya 1803-cü ildə Fransadan 15 milyon dollara (The Conversation-a görə 2024-cü ildə təxminən 416 milyon dollar dəyərində) alınmış Şimali Amerikada geniş torpaq sahəsi olan Luiziana Purchase daxildir.

Təxminən yarım əsr sonra Birləşmiş Ştatlar Meksika-Amerika müharibəsindən sonra Meksikaya böyük ərazilər üçün pul ödədi. 1848-ci ilin martında dövlət katibi Uilyam Syuard yazırdı ki, xalqımıza şimalda keçilməz buz sədləri dalğalarını aşmaq və Sakit Okean sahillərində şərq sivilizasiyası ilə görüşmək qismət olub.

Syuard Arktikaya genişlənmə haqqında fikirlərini bildirdikdən təxminən 20 il sonra Birləşmiş Ştatlar məqsədinə çatdı: 1867-ci ildə Alyaskanı Rusiyadan 7,2 milyon dollara satın aldı. Bu gün Alyaska neft, qızıl və balıq kimi təbii ehtiyatların bolluğu, eləcə də toxunulmamış geniş əraziləri və strateji mövqedə yerləşməsi sayəsində ABŞ-ın ən zəngin ştatlarından biridir. 1917-ci ildə ABŞ Virgin adalarının bir hissəsini Danimarkadan 25 milyon dollara (bu gün 600 milyon dollardan çox) aldı.

Qrenlandiyanın strateji və zəngin təbii ehtiyatları ABŞ üçün soyuq müharibənin ilk günlərindən böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. 1946-cı ildə o vaxtkı prezident Harri Truman Danimarka ərazisini 100 milyon dollara almağı təklif etdi. Danimarkalılar daha sonra bu təklifə 2019 və 2025-ci illərdə olduğu kimi reaksiya verdilər: "Xeyr, təşəkkür edirəm!"

Onu da deyək ki, Qrenlandiya dünyanın ən böyük adasıdır. O, Şimali Amerika və Avropa arasında kritik bir mövqe tutur və sürətli istiləşdiyi üçün getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Qrenlandiya onilliklər ərzində kömür hasilatı ilə məşğuldur və böyük, sübut edilmiş ehtiyatları ilə məşhurdur. Bundan əlavə, adanın təkində nadir torpaq və qiymətli metallar (qızıl, gümüş, mis, qurğuşun, sink), qrafit, mərmər və uran var. Nəhayət, Qrenlandiya sahillərində irimiqyaslı neft hasilatı potensialı var. Bu üstünlüklərə baxmayaraq, Qrenlandiya hələ də inkişaf etməmişdir. Onun infrastrukturu zəifdir və iqtisadiyyatı əsasən balıq ovu və Danimarkadan gələn subsidiyalara əsaslanır.

Qrenlandiyada həm də raketlərin aşkarlanması və kosmosun monitorinqi üçün əsas obyekt olan ABŞ ordusuna məxsus Tule Hava Bazası yerləşir.

Trampın adaya iddiası ABŞ-ın Rusiya və Çinin mövcudluğunu artırdığı, bölgəni qlobal rəqabət üçün yeni sərhədə çevirdiyi Arktikanın geosiyasəti ilə bağlı artan narahatlığını vurğulayır. Qrenlandiya həm də iqlim dəyişikliyi səbəbindən daha əlçatan olan və ticarət yollarını əhəmiyyətli dərəcədə qısalda bilən Arktika gəmiçilik zolaqlarına girişi idarə edən geosiyasi dayaq rolunu oynayır.

Financial Times-a görə, Qrenlandiya nadir torpaq mineralları və resurs potensialına görə 1,1 trilyon dollar dəyərində ola bilər. Daha real hesablamalar iqtisadi və infrastrukturun inkişafı xərclərini nəzərə alır. Birləşmiş Ştatlar çox güman ki, Qrenlandiya ərazisini inteqrasiya etmək üçün mədənçilik, enerji və sosial xidmətlərə böyük sərmayə qoymalı olacaq. Bu, adanın alış qiymətini ən azı 1,5 trilyon dollara çatdıra bilər.
Qrenlandiyanın 57,000 sakini üçün kompensasiya ilə bağlıməsələlər də gündəmə gələcək. Sakinlərə birbaşa ödənişlər - adambaşına 100.000 dollardan 1 milyon dollara qədər təşkil edə bilər.

Bununla belə, maliyyə xərcləri məsələnin yalnız bir hissəsidir. Qrenlandiyanı əldə etmək üçün istənilən cəhd beynəlxalq hüquq normalarını, müqavilələri və mühüm diplomatik maneələri aradan qaldırmağı tələb edir. Danimarka və Qrenlandiya liderləri adanın satılması ideyasını ardıcıl olaraq rədd ediblər. ABŞ-ın bu məsələdə qarşı tərəfə təzyiq cəhdi isə məcbur etmək cəhdi, onun əsas müttəfiqlərilə, o cümlədən NATO tərəfdaşları ilə münasibətlərini korlayacaq.

Yəni qısa desək Qrenlandiyanı asanlıqla satın almaq ABŞ-a nəsib olmayacaq. Belə bir vəziyyətdə Tramp Qrenlandiyanı almaq üşün Danimarkaya qarşı iqtisadi, siyasi və hərbi şantajlara əl atmaq məcburiyyətində qalacaq. Danimarka isə çətin ki, bundan qorxaraq Qrenalndiyanı ABŞ-a güzəştə getsin.

Əziz Mustafa, Oxuməni.az