Arılarının işi təkcə bal hazırlamaq deyil

Çiçəkli bitkilərin və ağacların təbiət aləmində çoxalması əsasən arılardan asılıdır. Bu kiçik canlılar ekosistemimizin canlılığını və davamlılığını təmin edir. Həyatın davamlı olması üçün arılar mövcud olmalıdır. Kiçik varlıqlar olsalar da, dünyamızda böyük rol oynayırlar. Arıların faydaları təkcə bal hazırlamaq deyil. İstifadə etdiyimiz qidaların çoxu arıların həyata keçirdikləri tozlanma prosesi sayəsində canlanır. Çiçəkli bitkilərin və ağacların təbiət aləmində çoxalması əsasən arılardan asılıdır. Bu kiçik canlılar ekosistemimizin canlılığını və davamlılığını təmin edir. Həyat dövrü üçün belə möcüzəli bir varlıq olan arıların 20 min fərqli növü var. Onlar öz aralarında ifa etdikləri rəqsə bənzər ritmik hərəkətlərlə iş dövrünü təmin edirlər. Hər arının özünəməxsus səsi var və bu səs onun fərqli fəaliyyəti ilə bağlıdır. Çıxardıqları səs məlumat ötürmək üçündür. Təhlükəli vəziyyətlərdə onlar təhlükə siqnalı vermək üçün daha yüksək səslə vızıldayırlar. Arı ailəsində həyatı dövranı təmin edən ana arı daha zəngin səs quruluşuna malikdir. Arıların ayaqları hiss titrəyişlərinə yüksək həssaslığa malikdir. Onlar müxtəlif qoxuları qəbul edə, bir-birlərini tanıya və antenaları vasitəsilə müxtəlif növləri ayırd edə bilirlər. Bunun ən bariz göstəricisi arının başqa bir pətəyə girə bilməməsidir. Mühafizə arıları pətəyin təhlükəsizliyini təmin edir və başqa pətəkdən gələn arıların öz pətəklərinə daxil olmasının qarşısını alır.

Arılar hər dəfə qanad çaldıqda pətəyi bir növ havalandırma sistemi ilə havalandırırlar. Arıların çıxardığı səs qanadlarından çıxmış kimi görünsə də, əslində sinəsindən gəldiyi müəyyən edilmişdir. Arıların bal əldə etməsi üçün çiçəklərin və ağac şirələri arasında dolaşmalıdırlar. Arının bir kiloqram bal əldə etməsi üçün beş milyondan çox bitkinin şirəsini toplaması lazımdır.

Arılar həyatlarını davam etdirərkən bir pətəkdə qrup halında olurlar. Nəsillərinin davamlılığı üçün qruplar halında yaşayırlar və əməkdaşlıq edirlər. Pətəkdə işçi arılar, ana arılar və erkək arılar yaşayır. Bal arılarının orta ömrü 1,5 aydır. Növlərdən asılı olaraq erkək arılar 6 ay, ana arılar isə 2-7 il yaşayır. İşçi arı orta ömrü boyu bir çay qaşığı balın on ikidə birini istehsal edə bilir. Bir bal arısı orta hesabla saatda 24 km sürətlə uça bilir. Bal arıları mavi rəngi ayırd edə bilsələr də, qırmızı və tünd boz rəngləri qara kimi qəbul edirlər. Bu səbəbdən bir çox arıçıların istifadə etdiyi pətəklərin rəngi mavi olur. Pətəkdəki bir pətəyi doldurmaq üçün yüz milyondan çox gülün mahiyyətini udurlar. Bu prosesi həyata keçirərkən qanadlarını 90-100 min km məsafədə çırpırlar.

Pətək içərisindəki həyatlarına nəzər salsaq, bir pətək 90 minə qədər arı qəbul edə bilər. Erkək arılar yalnız cütləşmək üçün yaşayırlar. Ana arı ilə cütləşərək pətək həyatının davamlılığını təmin edirlər. Bundan əlavə, pətəkdəki qida tükənərsə, işçi arılar erkəkləri o zaman çölə çıxarırlar. Arıların göz quruluşları da sadə və birləşmiş göz sistemindən ibarətdir. Onların iki mürəkkəb və üç sadə gözləri var. mürəkkəb göz; Bir ana arıda üç min sadə hüceyrədən, bir işçi arıda dörd mindən və bir erkəkdə səkkiz mindən çox sadə hüceyrədən ibarətdir. Bal arısı az enerji ilə, demək olar ki, kompüterlə eyni emal gücünü emal etməyə qadirdir. Bal arıları digər arıların geri qayıtmaması üçün tozcuq topladıqları çiçəkləri xüsusi bir elektrik sahəsi ilə örtürlər. Bu elektrik sahəsini görən digər arılar reseptorları sayəsində tozcuqları bitmiş çiçəyin içindən bir daha ziyarət etmədən keçərək başqa çiçəklərə doğru irəliləyirlər. Onlar da vaxt itkisini yaşamırlar. Bəzi arılar xəstələndikləri zaman yuvalarına qayıtmırlar. İstiqamət hissini itirdikləri üçün özbaşına ölürlər. Xəstəliyə və ya virusa yoluxduqda yuvalarına qayıtmırlar və digər arıları qoruyurlar. Arılar haqqında maraqlı məlumatlardan biri də onların istiqamət duyğusunun yüksək səviyyədə inkişaf etməsidir. Arıların bir milyon sinir hüceyrəsi neyronu var. Sanki yer üzündə bənzərsiz bir xəritə hazırlayıb, qoyduğu bəzi izlərlə yollarını çəkiblər. Koloniyada bir kiloqram bal əldə etmək üçün arılar ərazi üzrə 6 dairəyə bərabər bir uçuş edərək çiçəklərin ətrafında səyahət edirlər. Bu gücə sahib olmaq üçün 25 kilo bal istehlak etməlidirlər. Uçan arının hər kilometrə enerji vermək üçün yarım milliqram qidaya ehtiyacı var. Bir litr bal ilə arı 3 milyon km yol qət edir və bütün çiçəklərin ətrafında dolaşır. Bir bal arısı bir anda 50-100 çiçəyə baş çəkir. Pətək gözünün dərinliyi 12 mm olsa da, bal ilə doldurulduqda pətək heç bir şəkildə deformasiyaya uğramır. Dünyanın ən sürətli kompüterlərindən biri saniyədə 16 milyard hesab əməliyyatı yerinə yetirə bildiyi halda, bir bal arısı daha az enerji sərf edərək eyni anda 10 trilyon əməliyyat yerinə yetirmək qabiliyyətinə malikdir. Bal arıları təbiətin ən möhtəşəm canlılarıdır və bu gün ən yüksək emal sürətinə malik ən səmərəli kompüterdən belə yüz milyon dəfə daha sürətli emal edə bilirlər. Ekosistemin davamı üçün vazkeçilməz olan bu möcüzəvi bal arıları insanlar üçün gələcəklərinin davamı deməkdir. Biz onları iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərindən qorumalı, ekoloji cəhətdən təmiz məhsullardan istifadə etməli, onlara bitki müxtəlifliyi təqdim etmək üçün təbii həyatın tarazlığını pozmamalı, təmiz su ehtiyatları ilə təmin etməliyik.

Murad Şahməmmədov